Những bài THƠ TÌNH của Nguyễn Công Trứ

Nguyễn Đăng Thảo sưu tập

Nguyễn Công Trứ là một vị quan thanh liêm vì dân vì nước. Ông đã có những lý tưởng sống ở đời và đã hành động bằng những lý tưởng đó. Dù khi sống đời một hàn sĩ nghèo khó hay là một vị đại thần từng giữ những chức vị cao như Thượng thư, Tổng đốc, mang hàm Chánh Nhị Phẩm, chỉ dưới hàm Chánh Nhất Phẩm trong hệ thống Cửu phẩm (9 phẩm, mỗi phẩm có hai cấp) với 18 cấp quan lại trong triều đình nhà Nguyễn, ông vẫn một mực phong lưu đa tình.

Nguyễn Công Trứ đã để lại cho chúng ta khá nhiều bài thơ ông sáng tác về tình yêu nam nữ. Đây cũng là một hiện tượng hiếm quý trong thơ văn cổ điển của chúng ta. Sống trong một xã hội bị ảnh hưởng nặng nề tư tưởng Khổng giáo, người phụ nữ được dạy là phải có “công, dung, ngôn, hạnh”, phải kín cổng cao tường, giam mình trong chốn phòng the khuê các. Nam nữ không được tiếp xúc nhau. “Nam nữ thọ thọ bất tương thân”. Xã hội đã quan niệm “Trai thời trung hiếu làm đầu / Gái thời tiết hạnh làm câu trau mình” (Hai câu thơ mở đầu trong tác phẩm truyện thơ Lục Vân Tiên của Nguyễn Đình Chiểu). Theo lễ giáo truyền thống, sự giao tiếp tự do giữa nam nữ bị ngăn cấm, bị cho là vi phạm thuần phong mỹ tục, làm xấu mặt gia đình, ô danh gia tộc. Do đó, trong thi văn cổ điển, chúng ta thấy rất ít bài thơ nào diễn tả về tình yêu trai gái.

Sau đây, xin mời quý bạn đọc những bài thơ tình của Nguyễn Công Trứ để xem ông diễn tả tình yêu nam nữ như thế nào? Xin hiểu rằng ông sáng tác những bài thơ này vào khoảng cuối Thế kỷ 18 đến khoảng giữa Thế kỷ 19. Các bài thơ được sắp theo thứ tự abc. (Nguyễn Đăng Thảo)

Bỏ Vợ Lẽ Cảm Tác

Mười hai bến nước, một con thuyền 
Tình tự xa xôi, đố vẽ nên! 
Tự biệt nhiều lời so vắn giấy (1)
Tương tư nặng gánh chứa đầy thuyền 
Rồi đây nỏ (2) biết quên hay nhớ 
Từ đó mà mang nợ với duyên 
Tình ấy trăng kia như biết với 
Chia làm hai nửa giọi hai bên!

----------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Lời chia tay giấy ngắn tình dài

(2)  Chẳng, không

Bỡn Cô Đào Già (1)

Liếc trông giá đáng mấy mười mươi

Đem lạng vàng mua lấy tiếng cười

Giăng xế nhưng mà cung chửa khuyết

Hoa tàn song lại nhị còn tươi

Chia đôi duyên nọ đà hơn một

Mà nét xuân kia vẹn cả mười

Vì chút tình duyên nên đằm thắm

Khéo làm cho bận khách làng chơi

--------------------------------------------

(1) Cô đào ở đây chỉ Hiệu Thư, là cô đào nương hát Ả Đào mà NCT từng say mê khi còn là một hàn sĩ. Là một nghệ nhân đánh đàn đáy giỏi trong nghệ thuật hát Ả Đào, ông đã xin làm người “kép” đệm đàn cho nàng để được gần nàng khi đi hát các nơi. Trong một lần đi trình diễn, ông đã bồng bột tỏ tình với nàng giữa cánh đồng khi xưa. Trong một buổi lễ sinh nhật của ông khi đang làm Tổng đốc Hải An, là một người yêu thích nghệ thuật hát Ả Đào, ông đã mời đào nương đến hát. Thật bất ngờ, cô đào nương hôm đó lại chính là người tình cũ Hiệu Thư trên cánh đồng năm xưa. Hai người gặp lại nhau. Tình yêu vẫn còn đầy và ông cưới nàng làm thiếp. Ông sáng tác bài thơ này để ghi lại buổi tương phùng ấy.

Bỡn Nhân Tình (1)

Tau ở nhà tau, tau nhớ mi, (2)
Nhớ mi nên phải bước chân đi.
Không đi mi nói răng không đến?
Đến thì mi nói đến mần chi?
Mần chi ta đã mần chi được?
Mần được ta mần đã lắm khi.

--------------------------------------------------------------------------------------

(1) Theo giai thoại thì Nguyễn Công Trứ làm bài thơ này sau khi đã về hưu. Ông hay đi hát Ả đào. Ông tự viết lời cho đào nương hát. Ông thoải mái nghe bài hát và rung đùi thưởng trống mỗi khi đắc ý. Có một cô đào trẻ chừng mười sáu mười bảy tuổi mê cái tài hoa khác người của Cụ, còn Cụ thì mê nhan sắc mơn mởn đào tơ của cô nàng nên họ thành nhân tình với nhau. Cụ bận, lâu không đến thì cô trách. Cụ nhớ nên tìm đến thì cô hỏi kiểu hờn mát đến mần chi?. Trớ trêu thế nên Cụ mới làm bài thơ này để nói lên tâm trạng phức tạp của mình.
(2) Vì Nguyễn Công Trứ là người Hà Tĩnh nên ông dùng ngôn từ thông dụng của dân gian miền Trung như : mi = mày, tau = tao, răng = sao, chi = gì, mần = làm

Ca Tự Biệt

Kẻ về người ở
Bồi hồi thay lúc phân kỳ
Khéo quấy người hai chữ tình si
Lửa ly biệt bầng bầng (1) không lúc nguội!
Bát ngát trăm đường bối rối
Biệt thì dung dị, kiến thì nan
Trót đa mang khúc hát cung đàn
Nên dan díu mối tình chưa dứt
Sá nghĩ xa xôi nghìn dặm đất
Tiếc công đeo đẳng mấy năm trời
Khi ra vào tiếng nói giọng cười
Một ngày cũng là người tri kỷ
Sao nỡ để kẻ vui người tẻ
Gánh tương tư riêng nặng bề bề?
Thương thay người ở đôi quê
Nẻo đi thì nhớ, nẻo về thì thương!
Tính sao cho vẹn trăm đường?

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Bừng bừng

Chữ Tình

Mữu:

Chữ tình là chữ chi chi,
Dẩu chi chi cũng chi chi với tình.
Sầu ai lấp cả vòm trời,
Biết chăng chăng biết hỡi người tình chung ?

Hát nói:
Đa tình là dở,
Đã mắc vào đố gỡ cho ra !

Khéo quấy người một cái tinh ma,
Trói buộc kẻ hào hoa biết mấy !
Đã gọi người nằm thiên cổ dậy,
Lại đưa hồn lúc ngũ canh đi.

Nực cười thay lúc phân kỳ,
Trông chẳng nói, xiết bao nhiêu biệt lệ.
Tình huống ấy dẩu bút thần khôn vẽ,
Càng tài tình càng ngốc, càng si.

Cái tình là cái chi chi ?

Duyên Gặp Gỡ

Minh quân lương tướng tao phùng dị
Tài tử giai nhân tế ngộ nan (1)
Trai anh hùng gặp gái thuyền quyên
Trong nhất kiến (2) tình duyên như đã
Tỳ bà hữu hạnh phùng Tư mã (3)
Quân tử đa tình cánh khả lân (4)
Nọ mấy người tài tử giai nhân
Duyên chỉ thắm bỗng dần dần đưa lại
Dầu nghìn dặm băng sơn quế hải
Đã tình duyên xe lại cũng nên gần
Liễu hoa vừa gặp chúa xuân
Châu Trần nào có Châu Trần này hơn
Anh hùng hà xứ bất giang sơn? (5)

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Vua giỏi tướng tài dễ gặp nhau / trai tài gái sắc khó gặp gỡ

(2) Một lần gặp mặt

(3)Tỳ bà có duyên may gặp Tư Mã (Tỳ bà ở đây được dùng để chỉ người con gái đẹp và cao sang. Tỳ bà là cây đàn mà những người con gái trong gia đình quyền quý vọng tộc ngày xưa dùng để đánh đàn chơi nhạc. Tư mã tức Tư Mã Tương Như, một danh cầm giỏi thi phú đời nhà Hán bên Tàu. Trác Văn Quân là một quả phụ trẻ đẹp con một vương tôn giàu có, khi nghe Tư Mã Tương Như gãy khúc”Phụng Cầu Hoàng” thì say mê tiếng đàn của chàng và yêu thương người đánh đàn. Nàng bèn bỏ nhà đi theo Tư Mã dù phải sống trong nghèo khó. Hai người sống hạnh phúc bên nhau. Sau Tư Mã muốn cưới thêm một nàng thiếp, Trác Văn Quân sáng tác khúc “Bạch Đầu Ngâm”, chàng nghe cảm động và bỏ đi ý tưởng muốn lấy thêm vợ lẻ)

(4) Quân tử đa tình nên lắm nỗi xót thương

(5) Với khách anh hùng thì nơi nào chẳng là đất nước mình

Gánh Gạo Đưa Chồng

Mưỡu: 
Con cò lặn lội bờ sông
Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non

Hát nói: 
Lộ diệc vũ trùng trung chi nhất (1)
Thương cái cò lặn lội bờ sông
Tiếng nỉ non gánh gạo đưa chồng
Ngoài nghìn dặm một trời một nước
Trông bóng nhạn bâng khuâng từng bước
Nghe tiếng quyên khắc khoải năm canh
Nghĩa tép tôm ai nỡ dứt tình
Ơn thuỷ thổ phải đền cho vẹn xóng (2)
Trường tên đạn, xin chàng bảo trọng
Thiếp lui về nuôi cái cùng con
Cao Bằng cách trở nước non
Mình trong trắng có quỉ thần a hộ
Sức bay nhảy một phen năng nổ
Đá Yên Nhiên còn đó chẳng mòn
Đồng hưu (3) rạng chép thẻ son
Chàng nên danh giá, thiếp còn trẻ trung
Yêu nhau khăng khít dải đồng

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Cò là loài vật có lông, có tình

(2) Trọn vẹn

(3) Cùng nghỉ ngơi vui vẻ

Lời Tiểu Thiếp Tự Tình

Buồn sực nhớ đài trang cảnh cũ

Nhớ trượng phu trong dạ bàng hoàng

Mái tây sơn sương tỏa mấy lần

Thân cái nhện không vò mà cũng rối

Chỉn tại tơ hồng trêu quấy nỗi

Há rằng dây đỏ ghét ghen chi

Chốn cô phòng năn nỉ với cầm thi

Đường viễn hoạn ngõ hầu tình chăng nhẽ?

Trong trần thế sầu lây mấy kẻ

Giọng Hà Đông thêm cám cảnh cho ai!

Xin cho giời đất lâu dài

Hồng nhan phải giống ở đời mãi ru?

Thấu tình chăng kẻ trượng phu?

Sầu Tình

Sầu ai lấp cả vòm trời

Biết chăng chẳng biết hỡi người tình chung
Xuân sầu mang mang tắc thiên địa (1)
Giống ở đâu vô ảnh vô hình
Cứ tò tò quanh quẩn bên mình
Khiến ngẩn ngẩn ngơ ngơ đủ chứng
Hỏi trăng gió gió trăng hờ hững
Ngắm cỏ hoa hoa cỏ ngậm ngùi.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Xuân sầu lai láng đất trời

Trách Tình Nhân

Ðứng núi này trông núi nọ cao
Nhân tình ơ hỡ biết làm sao!
Nghĩ mình chưa phải tình Kim Trọng
Mà đó đà mang nợ Thúy Kiều
Non nước nước non ngao ngán nỗi
Cỏ hoa hoa cỏ ngẩn ngơ chiều
Vườn hoa kia để ai rong rả
Ong bướm xông pha dáng cũng nhiều

Tuổi Già Cưới Vợ Hầu

Trẻ tạo hoá ngẩn ngơ lắm việc
Già Nguyệt ông cắc cớ trêu nhau
Kìa những người mái tuyết đã phau phau
Run rẩy kẻ đào tơ còn mảnh mảnh
Trong trướng gấm ngọn đèn hoa nhấp nhánh
Nhất toạ lê hoa áp hải đường (1)
Từ đây tạc đá ghi vàng
Bởi đâu, trước lựa tơ chắp chỉ
Tân nhân dục vấn lang niên kỷ?
Ngũ thập niên tiền nhị thập tam! (2)
Tình đã chung, lứa cũng phải vam (3)
Suốt kim cổ lấy làm vận sự
Trong trần thế duyên duyên nợ nợ
Duyên cũng đành mà nợ cũng đành
Xưa nay mấy kẻ đa tình
Lão Trần (4) là một với mình là hai
Càng già càng dẻo càng dai!

----------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Một chùm hoa lê ôm sát đóa hoa hải đường (“Chùm hoa lê” để chỉ mái đầu bạc của tuổi già. “Đóa hải đường” chỉ cô gái trẻ đẹp tươi mát như đóa hoa hải đường)

(2) Cô dâu mới hỏi người chồng bao nhiêu tuổi? (Trả lời) Năm mươi năm trước hai mươi ba

(3) “Vam” từ địa phương cổ nghĩa là “vừa”.

Tương Tư

Tương tư không biết cái làm sao?
Muốn vẽ mà chơi, vẽ được nào!
Khi đứng khi ngồi khi nói chuyện
Lúc say lúc tỉnh lúc chiêm bao
Trăng soi trước mặt, ngờ chân bước
Gió thổi bên tai, ngỡ miệng chào
Một nước một non, người một ngả
Tương tư không biết cái làm sao?

Vịnh Chữ Tình

Cái tình là cái chi chi?
Dẫu chi chi cũng chi chi với tình
Đa tình là dở, đã mắc vào đố gỡ cho ra!
Khéo quấy người một cái tinh ma
Trói buộc kẻ hào hoa biết mấy!
Đã gọi người nằm thiên cổ dậy
Lại đưa hồn lúc ngũ canh đi
Nực cười thay lúc phân kỳ
Trông chẳng nói, biết bao nhiêu biệt lệ
Tình huống ấy dẩu bút thần khôn vẽ
Càng tài tình càng ngốc, càng si
Cái tình là cái chi chi?

Vịnh Sầu Tình

Mưỡu: 
Sầu ai lấp cả vòng giời
Biết chăng chẳng biết hỡi người tình chung? 

Hát nói: 
Xuân sầu mang mang tắc thiên địa (1)
Giống ở đâu vô ảnh vô hình
Cứ tò mò quanh quẩn bên mình
Khiến ngẩn ngẩn ngơ ngơ đủ chứng
Hỏi trăng gió, gió trăng hờ hững
Ngắm cỏ hoa, hoa cỏ ngậm ngùi
Gươm đoạn sầu, thơ trục muộn đủ rồi
Còn lẽo đẽo vô trung sinh hữu
Dục phá sầu thành tu dụng tửu
Tuý tự tuý đảo sầu tự sầu (2)
Rượu với sầu như gió mã ngưu
Trong lai láng biết tránh đâu cho khỏi?
Càng tài tử càng nhiều tình ái
Cái sầu kia theo hình ấy mà ra
Mua sầu tại kẻ hào hoa

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Xuân sầu lai láng đất trời

(2) Để phá bức tường thành sầu đau phải dùng rượu. (Nhưng ) say rượu bị té ngã là do say, thì sầu tự nó mang nỗi sầu

Vịnh Tỳ Bà

Mưỡu: 
Não nùng một khúc tỳ bà,
Giang Châu tư mã (1) ai là tri âm.

Hát Nói: 
Tầm Dương giang đầu dạ tống khách, (2)
Bóng trăng thu chênh chếch bên thuyền.
Tiếng tỳ bà ai khéo gẩy nên,
Xui lòng khách thiên nhai (3)luống những.
Ai oán nhẽ bốn dây văng vẳng,
Nỗi bất bình như khấp, như tố, như oán, như than. (4)
Nực cười thay cái phận hồng nhan,
Nào những khách Ngũ Lăng (5) đâu vắng tá.
Yên thuỷ mang mang thiên ngũ dạ,
Tỳ bà khúc khúc nguyệt tam canh. (6)
Bến Tầm Dương cảnh ấy xiết bao tình,
Chiếc thuyền luống đi về trong bóng nguyệt.
Người viễn khách biết chăng chẳng biết,
Khúc đàn này biết gẩy cùng ai.
  Giang đầu hạnh hữu khách lai. (7)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) Vị quan Tư Mã đất Giang Châu, Trung Hoa. Chỉ sự tích về ông Bạch Cư Dị, khi ra làm quan Tư Mã ở Giang châu, nghe người kỷ nữ ở bến Tầm Dương than than trách phận, đã cảm hứng viết nên khúc Tỳ Bà Hành, trong đó có câu:

“Tọa trung khấp hạ thùy tối đa,

Giang Châu Tư mã thanh sam thấp”

Dịch:

Lệ ai chan chứa hơn người,

Giang Châu Tư Mã đượm tà áo xanh

(2) Đêm tiễn khách trên Bến sông Tầm Dương. (Đây là câu thơ mở đầu trong Tỳ Bà Hành của Bạch Cư Dị đời nhà Đường bên Trung Hoa)

(3) Bên trời

(4) Như khóc, như kêu gào, như oán trách, như than thở. (Câu này ở trong bài phú Tiền Xích Bích của Tô Đông Pha đời nhà Tống bên Trung Hoa

(5) “Khách Ngũ Lăng” chỉ những người khách giàu sang hào hiệp

(6) Đêm năm canh khói nước mờ mờ; Khúc nhạc tỳ bà réo rắt suốt ba canh

(7) Bến sông may mắn có khách đến

Yêu Hoa

Ngồi thử ngẫm trăm hoa ai nhuốm
Một hoa là riêng một sắc hương
Khi chưa xuân khép nép bên tường
Còn phong nhụy đợi đông hoàng (1)về cán đáng
Liễu tía, đào hường mai trắng trắng
Lan tươi, huệ tốt, lý xanh xanh
Thêm hương khi gió lá mưa cành
Mở mặt thấy giang sơn cười chúm chím
Khách thập thúy (2)say màu hoa diễm
Đối mặt hoa mà cầm, mà kỳ, mà tửu, mà thi
Khuyên ai đừng dở cuộc ly phi (3)
Trân trọng lấy hương giời cho trọn vẹn
Hoa với khách như đà có hẹn
Ưa màu nào, màu ấy là xinh
Trăm hoa cũng bẻ một cành

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

(1) “Đông hoàng” hay đông quân nghĩa là chúa xuân

(2) Chọn nhặt cái đẹp. “Khách thập thúy” chỉ người du xuân

(3) Chia ly

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Dương Quảng Hàm Văn Học Việt Nam – Hiệu đính theo Chương trình Trung Học, Bộ Giáo Dục Trung Tâm                   Học Liệu Xuất Bản, Sài Gòn, Đại Nam xuất bản lại, Glendale, California, USA, không đề ngày

Phạm Thế Ngũ  Việt Nam Văn Học Sử Giản Ước Tân Biên – Văn Học Lịch Triều: Việt Văn, Quốc Học Tùng                  Thu, Sài Gòn, Đại Nam xuất bản lại, Glendale, California, USA, không đề ngày

Trương Chính Thơ Văn Nguyễn Công Trứ, Nxb Văn học, 1983

Đỗ Bằng Đoàn và Đỗ Trọng Huề Việt Nam Ca Trù Biên Khảo, Nxb TPHCM tái bản, 1990

Tường Phượng, Phan Văn Sách, Bùi Hữu Sung Việt Văn Diễn Giảng Hậu Bán Thế Kỷ Thứ XIX, Trường                         Nguyễn Khuyến xuất bản, Hà Nội, 1953

Đoàn Tử Huyến Nguyễn Công Trứ - Cuộc Đời và Thơ, NXB Lao Động, Sài Gòn, 2011

Trần Trung Viên sưu tập 1926, Hư Chu hiệu chính 1968 Văn đàn bảo giám, Xuân Thu in lại, California, USA,                     không đề ngày

Nguyễn Văn Ngọc Nam Thi Hợp Tuyển, NXB Bốn Phương, Hà Nội, 1951